نيابت عام

پس از مرگ چهارمين نايب خاص امام در سال 329 قمري، غيبت کبرا آغاز شد. شيعيان که تا کنون درباره مسائل خود به امامان مراجعه مي کردند، حالا با غيبت امام و دسترسي نداشتن به ايشان، بايد درباره مسائل خود به کسي مراجعه مي کردند. در اين زمان بود که هدايت شيعيان با عنوان نيابت عام از سوي حضرت شکل گرفت. امام براي انتخاب اين برگزيدگان، شرايط و ويژگي هاي کلي اي ذکر کرد تا در هر عصر، فرد يا افراد شاخصي که اين ويژگي ها را داشتند، به عنوان نايب امام شناخته شوند و به نيابت از ايشان، سرپرستي و هدايت مردم را درباره مسائل ديني و دنيايي آنان به عهده بگيرند.
اسحاق بن يعقوب، يکي از ياران و وکيلان امام، دربار تکليف شيعيان در غيبت کبرا از امام پرسيد و امام در توقيعي چنين پاسخ داد: «... در پيش آمدهايي که [براي شما] رخ مي دهد، بايد به راويان اخبار ما (دانشمندان علوم ديني) رجوع کنيد. ايشان حجت من بر شما هستند و من حجت خدا بر آنانم».(1)
اين موضوع در زمان امامان پيشين هم پيش بيني شده بود. امام حسن عسکري (ع) از قول پدر بزرگوارش امام هادي (ع) فرمود: اگر نبود دانشمنداني که پس از غيبت قائم شما، به سوي او دعوت مي کنند و به سوي او رهنمون مي شوند و با دلايل الهي از دين او دفاع مي کنند و بندگان ناتوان خدا را از دامهاي شيطان و مريدهاي شيطاني و از دام هاي دشمنان ائمه نجات مي دهند، احدي نمي ماند، جز اين که از دين خدا مرتد مي شد؛ ولي اين دانشمندان، زمام دل ضعيفان شيعه را به دست مي گيرند؛ همان گونه که ناخدا، زمام کشتي را به دست مي گيرد (وسرنشين هاي کشتي را از خطر مرگ حفظ مي کند.) اينها نزد خداي تبارک و تعالي برترين هستند».(2)
هم چنين امام حسن عسکري (ع) درباره فقيهان راستين، ويژگي هاي آنها و مسئوليت جامعه در برابر آنها فرموده است»: «هر يک از فقيهان که بر نفس خود مسلط باشند و دين خود را حفظ کنند و با هواي نفس خود مخالفت ورزند و امر خدا را اطاعت کنند، بر همگان واجب است از او تقليد کنند».(3)
از امام صادق (ع) هم در اين باره نقل کرده اند: «هر کدام از شما که حديث ما را روايت کند و در حلال و حرام ما صاحب نظر باشد و احکام ما را بداند، بايد به حکم بودن او رضايت دهند که من او را بر شما حاکم قرار دادم».(4)

اولين نايبان عام
 

بعد از مرگ علي بن محمد سمري، نايب خاص و چهارم امام، اولين نايب عام، «ابن ابي عقيل عمّاني» بوده و نيابت عام از او آغاز شده است. مردم در فقه و فقاهت تابع او بوده اند. کنيه او ابومحمد و از فقيهان بزرگ شيعه بوده است. گفته اند او يمني بوده و در آن زمان «عمان» از سواحل درياي يمن بوده است. تاريخ وفات او معلوم نيست، اما در آغاز عصر غيبت کبرا زندگي مي کرده است. اوهم عصر کليني و ابن بابويه (پدر شيخ صدوق) بوده است.
بعد از اين ابن ابي عقيل، عالم بزرگ و وارسته، «محمدبن احمدبن جنيد اسکافي» نايب عام امام بوده است. او از استادان شيخ مفيد بوده و حدود پنجاه جلد کتاب درباره فقه، اصول، کلام و علوم ادبي داشته است.
از اين دو فقيه، يعني ابن جنيد اسکافي و ابنابي عقيل عماني به عنوان «القديمين» و «دو فقيه دوران قديم» نام مي برند.(5) نايبان عام امام تا زمان ظهور حضرت، نيابت امام را بر عهده دارند و مردم وظيفه دارند از آنان اطاعت کنند و در مسائل مختلف ديني و دنيايي به آنان رجوع کنند.
به راستي همين نايبان عام حضرت هستند که در طول غيبت کبرا، اسلام را از انحراف، حفظ و مسائل مورد نياز را براي مسلمانان بيان کرده و دل هاي شيعيان را بر اساس باورهاي درست، استوار ساخته اند. موفقيت هاي شيعه، با تلاش خستگي ناپذير و رهبري محدثان و فقيهان، از اواخر غيبت صغرا تا به امروز ادامه داشته و حيات و شادابي و پويايي تشيع را تضمين کرده است. همين موضوع باعث شده تا شيعه در همه مسائل پشتوانه خوبي داشته باشد و با اطاعت از نايبان امام که همان فقيهان و مراجع تقليد هستند، لرزه بر اندام دشمنان خود بيندازند.

چرا امام در زمان غيبت کبرا نايب خاص ندارد؟
 

غيبت صغرا مقدمه اي براي آغاز غيبت کبرا بود و در اين دوره، نايبان خاص، وظيفه داشتند تا شيعيان را آماده غيبت امام کنند. در دوره غيبت صغرا، شيعيان توانستند خود را براي ورود به مرحله جديد آماده کنند. بنابراين، هدف اصلي از تعيين نواب خاص، تحقق يافته بود و ديگر نيازي به تعيين نايب خاص نبود، چون با آغاز غيبت کبرا - که هدف از آن، حفظ جان امام، آزمايش مردم، آماده سازي مردم جهان براي قيام امام در آخرالزمان بود - تعيين نايب خاص، با اهداف و فلسفه غيبت تعارض پيدا مي کرد.(6)
دوم اين که امکان داشت فرصت مناسبي ايجاد شود تا هر کس ادعاي نيابت امام را بکند. البته امکان نداشت حضرت هر بار ظاهر شود و معجزه اي بياورد که خودش امام است و براي هر عصري، کسي را معرفي کند.(7) شايد هم دليل تعيين نکردن نايب خاص اين بوده که اگر نايب خاص تعيين مي شد، دشمنان، آنان را آزاد نمي گذاشتند و آنان را شکنجه و زجر مي دادند.
براي آشنايي بيشتر شما، مهم ترين وظيفه هاي نايبان عام را برمي شماريم:
1.استخراج و استنباط احکام از منابع
در اين مورد قرآن کريم مي فرمايد: «شايسته نيست مؤمنين همگي کوچ کنند. پس چرا از هر گروهي از آنان، طايفه اي کوچ نمي کند تا در دين تفقّه يابند و به هنگام بازگشت به قوم خود، آنان را بيم دهند، شايد بترسند و خودداري کنند؟(8)
بنابراين، نايبان عام، بايد در دين دانشمند باشند و مسائل اعتقادي، اخلاقي، فقهي و مشکلات جاري مردم را با رجوع به قرآن و سنت و دليل هاي عقلي، استنباط و امت اسلامي را از قوانين سست بشري بي نياز کنند.
2.حافظ دين بودن
آنها بايد دين را از تحريف منحرفان حفظ، و با پاسخ دادن به شبهات، از نفوذ عقيده هاي منحرف و سست شدن احکام الهي، جلوگيري کنند.
3.ولايت و رهبري
خداوند در غيبت کبرا، امت اسلامي را به حال خود رها نکرده و آنان را بدون تکليف نگذاشته است. اين نايبان عام هستند که وظيفه اداره و سرپرستي امت اسلامي را بر عهده دارند و بايد به اين کار ادامه دهند تا آن را به حضرت تحويل دهند.(9)

پي نوشت ها :
 

1.کتاب الغيبه، شيخ طوسي، ص290، ح247.
2.کمال الدين و تمام النعمه، شيخ صدوق، ج2، ص483، ح4، به نقل از فرهنگ نامه مهدويت، خدامراد سليميان، ص456.
3.الاحتجاج، طبرسي، ج1، ص18؛ وسائل الشيعه، ج27، ص131، ح33401، به نقل از همان جا.
4.نک، پله پله مهرباني، مجيد ملامحمدي، ص76، الکافي، کليني، ج1، ص67، ح10.
5.التهذيب، شيخ صدوق، ج6، ص218، ح6، به نقل از فرهنگ نامه مهدويت.
6.نک: سوال از امام مهدي (ع) در روايات، سيد فخرالدين موسوي، ص95تا97.
7. فرهنگ نامه مهدويت
8.دادگستر جهان، ابراهيم اميني، ص153.
9.سوره توبه، آيه 122؛ نک: سايت مرکز مطالعات و پژوهش هاي فرهنگي حوزه علميه.
 

منبع: نشريه انتظار نوجوان شماره 70.